Mind full or Mindfull

Kan mindfulness een waardevolle bijdrage bieden aan de gereedschapskist van een hulpverlener?

Foto: Erasmus art

Mindfulness of opmerkzaamheid won de laatste eeuw aan veel belangstelling in het Westen. Het is een ruim- en aanvaard begrip geworden, maar wat betekent het om mindfull of opmerkzaam in het leven te staan? Geen makkelijke vraag, als je het mij vraagt. Doorgaans is er veel verwarring over de specifieke en praktische uitvoering ervan. Dit vanwege de afwezigheid van een duidelijk schetsend kader. In het baanbrekend werk van Kremers en Krul (2009) wordt Mindfulness gezien als een techniek, een methode, een psychologisch proces of een doel op zich. Het draagt bij tot een grotere bewustwording van het leven en smoort bovendien stressfactoren in de kiem.

Het kloppende hart van boeddhisme

De oorsprong van mindfulness is te vinden in de levensbeschouwing boeddhisme. 'Mindfulness wordt ook wel het hart van het boeddhisme genoemd', aldus de monnik Kabat-Zinn. Het beoefenen van mindfulness omvat één van de belangrijkste aspecten van het boeddhisme: meditatie en overdenkingen. Het zou leiden naar verlichting, waarbij men vrij is van haat, delusies en jaloezie. Mindfulness gaat voorbij aan deze negatieve emoties en maakt je hoofd vrij van zorgen.

In de jaren 60 maakte Thich Nhat Hanh, zenmeester en boeddhistische monnik uit Vietnam, de levenswijzen van mindfulness toegangelijk voor de Westerse wereld. Hij vertaalde de boeddhistische wijsheid naar praktische adviezen voor het dagelijkse leven. In de late jaren 70 is het de Amerikaan Kabat- Zinn gelukt mindfulness te introduceren in een medische context, dat op die wijze haar intrede deed in West-Europa.

Observeren, zonder oordelen

Mindfulness is de letterlijke benadering van een kernbegrip in het Pali. Pali is een oude Aziatische taal waarin de oorspronkelijke geschriften van het boeddhisme zijn opgesteld en ‘sati’ wordt genoemd.” (Koster, 2007) ‘Sati’ betekent het observeren of in figuurlijke zin oog in oog staan met wat zich in het nu aan ons voordoet. Het impliceert de tegenwoordigheid van de geest. Op een ontspannende manier aandacht zijn. Sati heeft als functie het niet vergeten wat nu plaatsvindt, maar het accepteren van de werkelijkheid.

Carl Jung schreef ooit: 'Misschien ben ikzelf de vijand die ik lief moet hebben.'

Mindfulness staat voor het bewust aandacht geven aan de gewaarwordingen in het huidige moment, op een nieuwsgierige, niet-oordelende en accepterende manier. Dit kunnen zintuiglijke gewaarwordingen zijn, lichamelijke sensaties, maar ook gedachten en emoties. Het opmerken van deze gewaarwordingen, precies zoals ze zijn, op dít moment, zonder evaluatie of interpretatie, zonder het anders te willen hebben dan hoe het nu is en zonder er direct op te reageren, dát is mindfulness.

Het betekent dus dat je op een speciale manier oplettend in het leven staat. Je gebruikt hiervoor je gehele lichaam, alle zintuigen, gevoelens en gedachten, die aanwezig zijn in het hier en nu en dit zonder te oordelen, maar de impuls te aanvaarden zoals het binnenkomt. Vaak zijn mensen niet op deze manier aanwezig in het dagelijkse leven. We laten ons, daarentegen, te snel leiden door impulsieve reacties, (voor)oordelen of clichés, zonder na te deken over hoe we ons echt diep vanbinnen voelen. Volgens Koster, chinees onderzoekspsycholoog, beoordelen we onszelf en de ander met een stroom van verwachtingen, commentaar en kritiek die vaak niet stroken met onze eigen overtuigingen.

Snelcursus: 'mindfull in het leven staan'

Mindfulness vindt plaats wanneer er sprake is van vier componenten die met elkaar verbonden worden:

1) Erkenning

Erkenning is durven kijken naar wat er is. Het is durven de ontkenning loslaten. Ontkenning waar we zo gemakkelijk in vluchten. Ontkennen van mijn pijn, angst, woede, enzovoort. Erkenning, daarentegen, brengt ons van begoocheling en onwetendheid tot vrijheid, pure zelfliefde. We ervaren ons verdriet, onze angst, ons verlangen als een welgekomen gast, ongeacht het feit hoe moeilijk dat soms kan zijn.

2) Aanvaarden

Hier krijgen we de mogelijkheid ons te openen en te ontspannen voor de feiten die er zijn. Dat is noodzakelijk omdat bij erkenning er onmiddellijk een onmerkbare afkeer, weerstand of verlangen kan opflakkeren. Aanvaarding is geen berusting. Het is een moedige stap in het proces van transformatie. Als individu moeten we ingaan op de werkelijkheid van ons lijden, aanvaarden van persoonlijke zaken die je niet wilt inzien, waarvoor je voor schaamt of jezelf voor haat. Bijvoorbeeld: Ik heb dyslexie, maar wil het niet aanvaarden dat ik moeilijkheden heb met schrijven.

Als mens in deze gehaaste hedendaagse samenleving moeten we de werkelijkheid erkennen en aanvaarden. Geen roze bril op hebben. Geen illusies voor ogen houden. Geen zelf sabotage. Maar zeggen tegen jezelf: het is ok om te zijn wie ik. Ik heb gebreken én ik heb sterkten. Carl Jung schreef ooit: 'Misschien ben ikzelf de vijand die ik lief moet hebben.'

3) Onderzoek van je lichaam, gevoelens, gedachten en handelingen

Op een vriendelijke manier aanwezig zijn bij de verschillende lichamelijke ervaringen. De gedachten en gevoelens die er op dat moment aanwezig zijn toelaten en bekijken.

4) Niet vereenzelvigen

We gaan ervaringen niet met onszelf vereenzelvigen. Dat brengt weerstand en oordelen met zich mee. We bevragen onszelf vaak: wie ben ik, ben ik die angst, ben ik die spanning?

Koster stipt aan dat door stilaan te beseffen dat je niet de spanning bent, maar een proces dat je meemaakt met ups and downs, ervaren we een vrijheid om los te laten en te verblijven in het gewaar zijn zelf.

Dat helpt in het contact met anderen het onderscheid te maken tussen de persoon en de feiten die zich voordoen. Door de persoon niet te identificeren met zijn of haar handelen, kan je de persoon zien als iemand met een eigen, persoonlijk verhaal. Dat niet wil zeggen dat we alles gaan goedkeuren. Kritisch blijven is goed, maar we kunnen daden afkeuren zonder de persoon af te keuren. Jezelf met deze nieuwe bril van aandacht bekijken, opent nieuwe wegen van jezelf in relatie met je omgeving. Dat veronderstelt een houding die niet belast wordt met vroeger opgedane ervaringen, meent psycholoog Van Damme. Zonder te denken, te weten of te interpreteren gaan we kijken, tasten, horen, proeven, ruiken in het hier en nu. We nemen telkens opnieuw op wat er op dit moment gebeurt of verschijnt.

Gezondheidszorg

In het westen zijn er veel onderzoeken en testen gebeurd naar de effectiviteit en/of meerwaarde van mindfulness in de psychologie. Maar de dialoog tussen het boeddhisme en de psychologie verdween vaak naar de marge. Ondanks vele kritische standpunten is het de Amerikaan Joh Kabat- Zinn, microbioloog aan de universiteit van Worchester, gelukt het tegendeel wetenschappelijk te bewijzen.

In de late jaren 70 begon hij met de beoefening van ‘Vipassana’ of inzichtsmeditatie. ‘Vispassana’ is een oude beproefde meditatietechniek die haar oorsprong vindt in het boeddhisme, zoals dat in Thailand of in Birma beoefend wordt. Hij werkt als microbioloog in een academisch ziekenhuis en zag vaak cliënten met allerlei chronische gezondheidsklachten die ten einde raad waren.

Allerlei therapieën en medicaties waren dan al uitgeprobeerd, zonder enig resultaat. Kabat- Zinn besloot om zijn peilen te richten op deze kwetsbare doelgroep en stelde een basistraining samen waarbij mindfulness gecombineerd wordt met yoga, andere ontspanning- en bewustwordingsmethodieken en westerse kennis over volwasseneneducatie.

Deze training heet officieel Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) en is inmiddels een gerespecteerde en wetenschappelijk ‘evidence based’ behandelwijze geworden bij stress en chronische pijn. Hierdoor heeft mindfulness en aandachtstraining in Nederland en België almaar aan populariteit gewonnen.

In de jaren 90 ontstond er een nieuwe stroming door het baanbrekende werk van Segal, Williams en Teasdale. Deze psychologen bemerkten dat Mindfulness ook heel goed blijkt te werken bij mensen met een (regelmatig terugkerende) depressie en hebben de aandachtstraining speciaal afgestemd op deelnemers met affectieve klachten zoals (manische) depressie en angst. De nieuwe stroming wordt officieel Mindfulness Based Cognitive Therapy genoemd.

Mindfulness en sociaal werk

Het is bewezen dat minfulness training zinvol is voor mensen die last hebben van angst, piekeren, stress, depressieve klachten, slaap- of concentratieproblemen en chronische pijnklachten. Ook is het zinvol voor mensen die maatschappelijk, sociaal en emotioneel gezien prima functioneren. Want volgens Koster blijkt mindfulness training de kwaliteit van leven te verhogen en een grotere soepelheid te creëren in het omgaan met wat we soms onbeheersbaarheid vinden in ons leven. Op deze manier biedt Mindfulness een nieuw handvat om de vele bronnen van de dagelijkse portie stress te plaatsen.

Organisaties die mindfulness of mindfulness training toepassen zien positieve effecten bij cliënten. Ze zijn meer ontspannen, bewust van eigen emotionele en cognitieve processen, zelfzeker en er is een vermindering van depressieve klachten. Je hoeft niet aan iets te lijden om deze techniek toe te passen in je dagelijkse leven. In alle gevallen kan het een meerwaarde zijn om tot jezelf te komen en rust te vinden in de drukke samenleving.

Het kan ook een meerwaarde zijn voor sociaal werkers of andere werknemers in de gezondheidszorg. Onderzoek heeft uitgewezen dat mensen met een grote mate van aandacht en opmerkzaamheid ontvankelijker zijn en daardoor beter in staat zijn in te spelen op verbale en non-verbale signalen vanuit de omgeving (Koster, 2007).

Ook het thuiskomen bij de innerlijke warboel heeft een therapeutisch heilzame werking. Het stimuleert het empathisch vermogen, waardoor we problemen van cliënten veel beter kunnen begrijpen en aanvoelen. Mindfulness integreren op dagelijkse basis zou ons op professioneel vlak sterker en opmerkzamer maken: we zouden sneller aanvoelen wanneer een cliënt zich niet goed in zijn vel voelt en opmerkzamer zijn voor non-verbale en verbale communicatie rondom ons. Dat zou een enorme meerwaarde bieden voor alle hulpverleners binnen de gezondheidszorg.

Vervolgens krijgt het stressprobleem binnen onze maatschappij een steeds grotere weerslag. Door de toenemende werkdruk en de hoge verwachtingen bij het werk zijn sociaal werkers een risicogroep om stress en stressklachten te ontwikkelen. De fysieke en psychische gevolgen die langdurige stress met zich meebrengt zijn ernstig en nemen almaar meer toe. Door gezond te leven, de arbeidsomstandigheden te optimaliseren en mindfulness toe te passen kan stress terug worden gedrongen. Het is een effectieve en bruikbare manier om stress te verminderen, de weerbaarheid van werknemers tegen stress te vergroten en verbetert de hersenwerking waardoor het een positief effect heeft op het functioneren van de mens.

Verder zorgt mindfulness voor een groter zelfinzicht. Want je staat meer stil bij je innerlijke gedachten en gevoelens. Je verruimt je zelfkennis en kan hier meer grip op hebben. Door het beoefenen van mindfulness meditatietechnieken wordt ook door psychologen, psychiaters en therapeuten vaak pas voor het eerst beseft dat er in zichzelf ook nog heel veel helend werk te verrichten is. (Koster, 2007)

Dit besef kan heel goed doorwerken in de hulpverlening, omdat de kloof tussen de hulpverlener enerzijds en de kwetsbare cliënt anderzijds meer overbrugd wordt.

Uit de marge

Als besluit kan men stellen dat mindfulness een waardevolle bijdrage kan bieden aan de gereedschapskist van een sociaal werker. Het aanleren van mindfulness is een meerwaarde op verschillende vlakken om zo je competenties als professionele hulpverlener te verhogen. Het is ook een methode om stress bij de cliënt te reduceren. Het is aan te raden voor iedereen die meer vat wil krijgen op emotionele processen en gedachten bij zichzelf.